F. JAVIER SÁNCHEZ MARCOS 

Ezpata Dantza, edo ezpata-dantza, Euskal Herriko adierazpen kultural enblematikoa da, tradizioa, musika eta koreografia uztartzen dituena sinbolismoz eta indarrez beteriko ikuskizun batean. Bere estetika bisualaz haratago, erritual sakona da, Ama Birjina "gorteatzen" duena eta bertako historia ohoratzen duena, dantzarien mugimendu zehatz bakoitzean iragana orainarekin lotuz.

Dantza hau Euskal Herriko hainbat herritan interpretatzen da, bereziki zaindariaren festetan, non ospakizunaren bihotza bihurtzen den. Horren adibide aipagarria da Zumarragan urtero egiten den ospakizuna, uztailaren 2an, Santa Isabel egunean. Ehunka lagunek parte hartzen dute Antiguako Santa Maria elizarainoko ibilaldi batean, txistulariek (piperrak) eta agintariek lagunduta, magiaz eta tradizioz beteriko ingurune batean Ezpata Dantza ikusteko. Ikuskizun bat ez ezik, erromesaldi kultural bat ere bada, komunitatea bere sustraiekin lotzen duena.

Dantzaren egitura liluragarria da eta trebetasun handia eskatzen du. Zortzi dantzariek, jantzi tradizionalak jantzita, lerroak osatzen dituzte eta posizioak trukatzeko joko intrikatua egiten dute (trokeoa), euren ezpatek edo makilek erritmikoki talka egiten duten bitartean. Zangoak arin gurutzatzen diren guraizeak (artaziak) eta ezpaten biraketa koordinatuak eskatzen dituzten errotatxoak (grabiletak) bezalako urratsek diziplina honen konplexutasuna eta zorroztasuna erakusten dute. Ezpata-kolpe bakoitzak historiarekin durundi egiten du, antzinako guduen eta ermandade-itunen oihartzunak gogora ekarriz.

Dantzaren funtsezko elementuak

• Dantzariak: zortzi dantzari nagusi.
• Txistulariak: Haize instrumentu tradizionalekin laguntzen duten musikariak.
• Ezpatak/makilak: erritmikoki talka egiten duten erremintak.

Mugimendu Bereizgarriak

• Trokeatzea: lerroetan posizioak trukatzea.
• Artaziak (guraizeak): Zangoak arin eta zehatz gurutzatzea.
• Grabiletak (errotak): ezpatekin koordinatutako birak.

Ezpata Dantza trokeo-dantzen ziklo zabalago baten parte da, ezpatekin eta makilekin egindako jokoak barne, eta Berrizen, Iurretan, Garaian edo Abadiñon dantzatzen dira. Tokiko aldaera horietako bakoitzak bere berezitasunak eskaintzen ditu, euskal dantzaren errepertorio zabala aberastuz eta eskualde barruko kultur aniztasuna erakutsiz. Horrek azpimarratzen du tradizioa ez dela estatikoa, komunitate bakoitzean egokitzen eta loratzen den entitate bizia baizik.

Dantzatik haratago, Ezpata Dantza nortasunaren eta kohesio sozialaren tresna indartsua da. Lagun eta auzokideen koadrilak entsaiatzeko ez ezik, loturak sendotzeko eta antzinako tradizio hori belaunaldi berriei transmititzeko elkartzen dira. Erresilientzia kulturaleko ekintza bat da, iragana orainarekin lotzeko eta ospakizunaren bidez komunitatearen zentzua indartzeko modu bat. Saiakuntzek, elkarrizketek eta jardun bakoitzaren aurreko ahalegin partekatuak balioezina den gizarte-ehuna sendotzen dute.

"Ezpata Dantza ez da ezpatadun dantza bat bakarrik: euskal kulturaren sinbolo bizia da, bere mugimendu, musika eta erritualen bidez, memoria kolektiboa bizirik mantentzen duena eta komunitatearen zentzua indartzen duena."

Dantza ere testuinguru kultural zabalago batean kokatzen da, euskal ondarearen esperientzia eta ezagutza aberasten duten leku enblematikoekin. Antzinako Santa Maria Elizak, bere arkitektura sekular eta giro mistikoarekin, eta Mirandaolako Burdinaren Museoak, eskualdeko historia industrial eta metalurgikoa kontatzen duenak, tradizio honen sakontasuna ulertzeko hondo ezin hobea eskaintzen dute. Gune hauek euskal historia eta kulturaren mendeen lekuko isilak dira.

Dantzen egun seinalatuetara joaterik ez dutenentzat, kultur gune horietako asko zabalik daude urte osoan zehar, euskal historia, musika eta dantza bere aberastasun osoan ezagutzeko leihoa eskainiz. Zentro horiek Ezpata Dantzaren jatorrian eta bilakaeran sakonago murgiltzeko aukera ematen dute, ondare hori publiko zabalago bati eskuragarri eginez eta haren etengabeko estimazioa sustatuz.

Ezagutu gehiago euskal kulturari buruz:

1. Mirandaolako Burdinaren Museoa bisitatzen du.
2. Zumarragako Antioko Andre Mariaren eliza estaltzen du.
3. Euskal Herriko trokeo-dantza motei buruzko ikerketa.

Azken batean, Ezpata Dantza ez da ezpatadun dantza bat bakarrik; nortasun adierazpen bat da, herentziaren ospakizun bat eta euskal komunitatea lotzen duen lotura hautsezin bat. Urrats bakoitza, ezpata-talka bakoitza eta txistularien nota bakoitza sustraiez harro dagoen eta munduarekin partekatzen dituen herri baten historiarekin, erresistentziarekin eta alaitasunarekin batera entzuten dira. Belaunaldiz belaunaldi, pasioz eta asmoz dantzan jarraitzen duen kulturaren sinbolo bizia da.